Nieuws slikken wij als zoete koek. We gaan er vanuit dat journalisten feitenkennis hebben, en dat ze hun feiten checken. Zelfs als dat het geval is, sluipen er nog onwaarheden in artikelen doordat wij mensen nu eenmaal een paar instincten hebben die ons in de weg zitten bij het beoordelen van informatie. Hans Rosling schreef het boek Feitenkennis: Tien redenen waarom we een verkeerd beeld van de wereld hebben en waarom het beter gaat dan je denkt erover. Aan de hand van die instincten kun je jezelf een paar kritische vragen stellen bij het lezen van nieuwe informatie.
1. Wacht, is die kloof er wel?
Mensen delen graag door twee en presenteren graag kloven. Zwart-wit, wij-zij, enzovoorts. Heel vaak zit er nog een enorm grijs gebied tussen, maar dat hoor of lees je niet. Zoek waar de meerderheid zit, in plaats van naar gemiddelden of uitersten te kijken (want zonder die groepen is het immers geen nieuws).
2. Gaat/is het echt zo slecht gesteld?
Nieuws is, laten we wel wezen, vaak negatief. Je hoort zelden het tegenovergestelde. Bij de coronacrisis hoor je vooral de kritiek op de maatregelen, maar je hoort niet wat de mensen voor elkaar over hebben. Vaak gaat het (wat dat ook moge zijn) beter dan je denkt. Beter en slecht kunnen naast elkaar bestaan. Meer nieuws over hetzelfde betekent niet automatisch dat de dingen erger zijn geworden. En ‘vroeger was alles beter’ is sterk overdreven.
3. Die rechte lijn, klopt dat wel?
We doen heel snel de aanname dat als we een lijn omhoog zien gaan deze wel op hetzelfde tempo door zal blijven gaan. Alsof ie niet plat kan slaan. Niets is minder waar. Lijnen vlakken zeker af. Veranderingen gaan zelden rechtdoor, ze slingeren. Rosling schetst het beeld van de groei van een kind. Als die rechtlijnig zou zijn, dan zouden we reuzen hebben.
4. Oké, dit is eng, maar is het ook gevaarlijk?
Gevaarlijk en eng zijn niet hetzelfde. Natuurlijk zijn verhalen vol geweld of ernstige sterftes heel eng, maar gevaarlijk hoeft dat niet altijd te zijn. Besef dat de berichten die je leest en ziet daar staan omdat het anders geen nieuws is. Risicomanagement is je vriend hier: hoe gevaarlijk is het en in hoeverre ga je er last van hebben?
5. Is er voldoende vergeleken?
Sommige getallen die je gepresenteerd worden zijn énorm. Daar kun je van schrikken. Check wel of in het nieuwsbericht dat grote getal wordt vergeleken met een ander getal. Of dat het in verhouding wordt geplaatst. Bijvoorbeeld: dat is X procent lager dan vorig jaar, dat is X per persoon. Staat dat er niet, probeer zelf aan meer getallen te komen.
6. Dekt deze groepering de lading?
Journalisten en andere contentmakers gebruiken altijd groepen en categorieën om hun nieuws te duiden. Die categorieën zijn regelmatig bedrieglijk. In de eerste plaats kun je je afvragen of de groepen niet meer overeenkomsten hebben dan dat ze verschillend zijn. Zelfs binnen de groepen kunnen nog er verschillen genoeg zijn. Twijfel dus aan de gebruikte termen om groepen mensen aan te duiden.
7. Verandert er echt niets?
Verandering op maatschappelijk en cultureel niveau gaat héél langzaam, maar er is wel verandering te bespeuren. Volg je een bepaald nieuwsthema? Hou dan die kleine stappen die gemaakt worden bij en praat met mensen met veel levenservaring om de veranderingen beter te plaatsen. Vrijwel niets blijft zoals het ooit was.
8. Is dit het enige perspectief, of zijn er meer mogelijk?
Neem niet zomaar aan dat het perspectief uit het artikel of uit de video het enige perspectief is. Documentaires hebben daar last van, het is per slot van rekening ‘gewoon’ een kunstvorm. Bedenk je dat er vast meer perspectieven zijn én dat het niet erg is dat je op dat moment niet al die andere invalshoeken kunt benoemen. Omarm ingewikkeldheid en ga op zoek!
9. Is hier sprake van een zondebok?
Nieuwsberichten, met name die rond criminaliteit, kunnen vrij goed inzoomen op een persoon of een groep mensen van wie nog niet is vastgesteld dat ze de dader zijn. Een goed voorbeeld hoe dat verkeerd kan gaan is het verhaal van Sunil Tripathi, die onterecht als aanslagpleger van de Boston marathon werd gezien. Ga op zoek naar het systeem (het stelsel) erachter in plaats van het individu. Hoe heeft het kunnen gebeuren? En andersom bij heldhaftige daden: is dit niet gewoon het resultaat van een goed werkend systeem?
10. Heeft het echt zoveel haast?
De meeste nieuwszaken waarover je leest hebben geen spoed, maar worden regelmatig zo gepresenteerd. Ga op zoek naar (meer) data. Bewijs de haast en doe ondertussen zelf niets overhaasts: blijf ademhalen.
Feitenkennis: de kunst van het vragen stellen
Rosling zegt met zijn boek: je feitenkennis vergroten is betere vragen stellen over wat je voor je ziet. Bovenal wil Rosling je in de oren knopen dat je waarschijnlijk nog met een wereldbeeld van de jaren ’60 naar de dingen kijkt. Rosling eindigt met een algemene aanmoediging om binnen je ‘lokaliteiten’ (je buurt, je werk, je vakgebied, enz.) naar basisfeiten te vragen. Komt iets meer of minder vaak voor en hoe erg is het? Dat soort werk.
Hoe kijk jij naar het nieuws?
Ben benieuwd of je met dit soort vragen (anders) naar het nieuws kijkt. Ik deed dat niet, maar nadat ik een ander boek las en nu deze heb gelezen, ga ik beter mijn best doen het nieuws door te lichten.
Benieuwd naar het boek? Lees het of lees deze fijne Engelstalige samenvatting om een goed beeld te krijgen van Feitenkennis.
